"Αθλητική Ψυχολογία"

Η αθλητική ψυχολογία αφορά στην αύξηση της αθλητικής επίδοσης. Η ραγδαία πρόοδος του αγωνιστικού αθλητισμού ανέπτυξε τη διαδικασία προετοιμασίας των αθλητών. Ο σύγχρονος αθλητισμός χρησιμοποιεί πλέον και τις ψυχοπνευματικές ικανότητες του αθλητή ώστε να επιτυγχάνονται κατά το δυνατόν υψηλότερα αποτελέσματα.

Η αθλητική ψυχολογία μελετάει τους αθλητές, την συμπεριφορά τους και εφαρμόζει στην πράξη τις γνώσεις αυτές. Οι ψυχολογικές δεξιότητες στον αθλητισμό, όπως και οι φυσιολογικές δεξιότητες μπορούν να καλλιεργηθούν έτσι ώστε να βελτιωθεί η επίδοση του αθλητή. Οι δεξιότητες αυτές είναι η διαχείριση του άγχους, της διέγερσης, η ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης, η ανάπτυξη θετικών συναισθημάτων, εξωτερικών  και εσωτερικών κινήτρων, η καλλιέργεια του αυτοέλεγχου κτλ.

Για την ανάπτυξη και την καλλιέργεια των  ψυχολογικών δεξιοτήτων, χρησιμοποιούνται ψυχολογικές τεχνικές, τις οποίες πρέπει να εξασκούν συστηματικά οι αθλητές, όπως ακριβώς και με την προπόνηση του αγωνίσματός τους.  Οι τεχνικές αυτές είναι η νοερή απεικόνιση, οι τεχνικές χαλάρωσης, ο αυτοδιάλογος, ο καθορισμός στόχων, ανάπτυξη της συνοχή της ομάδας και  η  ανάπτυξη προσοχής και αυτοσυγκέντρωσης.

Είναι  λανθασμένη η  εντύπωση ότι η αθλητική ψυχολογία απευθύνεται μόνο σε υψηλού επιπέδου αθλητές.  Η ανάπτυξη των ψυχολογικών δεξιοτήτων πρέπει να γίνεται παράλληλα με την ανάπτυξη των φυσιολογικών δεξιοτήτων του νέου αθλητή. Ο αθλητής όσο μικρότερος είναι τόσο καλύτερα εξασκεί και αφομοιώνει τις ψυχολογικές τεχνικές, ώστε να έχει καλύτερη απόδοση.

Το έργο του αθλητικού ψυχολόγου δεν περιορίζεται μόνο στην υποστήριξη του αθλητή.  Η αθλητική ψυχολογία έχει εφαρμογές γενικότερα στο περιβάλλον των αθλητών, όπως για παράδειγμα στους προπονητές και στους γονείς. Ο προπονητής που γνωρίζει τις αρχές τις αθλητικής ψυχολογίας, χειρίζεται καλύτερα τις καταστάσεις  εντός και εκτός προπόνησης. Επίσης οι γονείς του αθλητή μπορούν να αποτελέσουν σημαντική ενίσχυση υποστηρίζοντας σωστά την προσπάθειά του.

Μανόλης Αναγνωστάκης, Στο παιδί μου, Ο στόχος (1970).

Στο παιδί μου δεν άρεσαν ποτέ τα παραμύθια

Και του μιλούσανε για Δράκους και για το πιστό σκυλί

Για τα ταξίδια της Πεντάμορφης και για τον άγριο λύκο

Μα στο παιδί δεν άρεσαν ποτέ τα παραμύθια

Τώρα, τα βράδια, κάθομαι και του μιλώ

Λέω το σκύλο σκύλο, το λύκο λύκο, το σκοτάδι σκοτάδι,

Του δείχνω με το χέρι τους κακούς, του μαθαίνω

Ονόματα σαν προσευχές, του τραγουδώ τους νεκρούς μας.

Α, φτάνει πια! Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά.

Μανόλης Αναγνωστάκης, Στο παιδί μου, Ο στόχος (1970).

"Η ζωή βρίσκεται μακριά από την οθόνη του υπολογιστή"

Καλοκαίρι, σε ένα παραδοσιακό ελληνικό νησάκι. Τι πιο ωραίο να πίνεις τον καφέ σου δίπλα στα καταγάλανα νερά, να τρως σε γραφικά ταβερνάκια, να κάνεις βόλτες στα ήσυχα σοκάκια, για τους λίγους βέβαια και τυχερούς που μπορούν ακόμα να το υποστηρίξουν εν μέσω οικονομική κρίσης. Ευκαιρία να ξεφύγεις από τη δύσκολη καθημερινότητα, να έρθεις σε επαφή με κομμάτια του εαυτού σου που τα είχες ξεχασμένα μέσα στους γρήγορους ρυθμούς της πόλης. Όλα φαίνονται υπέροχα, και τίποτα δε φαίνεται να λείπει. Ή μήπως κάτι λείπει; Ιντερνετ ή αλλιώς διαδίκτυο.

Το διαδίκτυο έχει γίνει πλέον απαραίτητο κομμάτι της καθημερινότητάς μας, ένα είδος γλυκιάς εξάρτησης. Αποτελεί σαφέστατα χρήσιμο εργαλείο και έχει διευκολύνει πάρα πολύ τη ζωή μας. Πότε όμως η χρήση αρχίζει να γίνεται κατάχρηση; Οι νεότερες γενιές φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη εξάρτηση από το διαδίκτυο καθώς αυτό αποτελεί πια μια προσομοίωση της ζωής τους. Έχει αλλάξει ο τρόπος που κάνουν τις κοινωνικές συναναστροφές τους, ο τρόπος που επικοινωνούν ακόμα και η γλώσσα που χρησιμοποιούν, βλέπε τα «Greeklish”. Σε όλο αυτό, κυρίαρχο ρόλο παίζον τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, που μέσω των διαφημίσεων παγιώνουν τέτοια πρότυπα και διαμορφώνουν ανάγκες πλασματικές που δεν ανταποκρίνονται απαραίτητα στην πραγματικότητα. Πως είναι δυνατόν να φύγεις για διακοπές έστω και για μια δύο μέρες χωρίς να έχεις πρόσβαση στο διαδίκτυο; Από αυτό φυσικά εξαιρούνται οι επαγγελματίες που το διαδίκτυο είναι το κύριο εργαλείο της δουλειάς τους. Τι γίνεται όμως με τους υπόλοιπους; Δεν έχεις να κάνεις καλύτερα πράγματα στις διακοπές σου από το να είσαι κολλημένος μπροστά σε μια οθόνη υπολογιστή;

Η κοινωνία έτσι όπως έχει διαμορφωθεί συντελεί σε αύτη την κατάσταση με την αποξένωση και τη μοναξιά που δημιουργεί στους ανθρώπους. Ένα επιπλέον τώρα με την οικονομική κρίση, το διαδίκτυο είναι πλέον ο μόνος τρόπος διαφυγής από όλα αυτά τα προβλήματα. Αυτό με τη σειρά του όμως δημιουργεί χειρότερα προβλήματα. Κάνει τους ανθρώπους να κλείνονται ολοένα και πιο πολύ στον ασφαλή μικρόκοσμό τους αφού και δεν μπορούν να αντέξουν αυτά που συμβαίνουν στον έξω κόσμο και αδιαφορούν. Είναι πολύ πιο εύκολο και απλό να ανοίξεις τον υπολογιστή σου παρά να βγεις μια βόλτα και να περπατήσεις, να διαβάσεις ένα βιβλίο ή να συζητήσεις με έναν φίλο. Και αυτό τελικά γίνεται συνήθεια και τρόπος ζωής χωρίς να το καταλαβαίνουμε.

Η πραγματική ζωή βρίσκεται μακριά από την οθόνη του υπολογιστή. Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να ζούμε και να χαιρόμαστε την κάθε στιγμή που μας προσφέρεται με όλες μας τις αισθήσεις. Και ας μην ξεχνάμε να ερχόμαστε σε επαφή με αυτό που μας κάνει να σκεφτόμαστε και να αισθανόμαστε, όσο δύσκολο κι αν είναι.

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα "Εβδόμη" 01/07/2011

Κείμενο: Λαζαρίδου Μαργαρίτα

"Όσο μπορείς.." Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

"Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,

τούτο προσπάθησε τουλάχιστον

όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις

μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,

μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.

Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,

γυρίζοντας συχνά κ’ εκθέτοντάς την

στων σχέσεων και των συναναστροφών

την καθημερινήν ανοησία,

ώς που να γίνει σα μια ξένη φορτική."

"ΕΘΙΣΜΕΝΟΙ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΣΤΑ ΤΥΧΕΡΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ"

Το άτομο που είναι εξαρτημένο παρουσιάζει μια βαθιά αποδιοργανωμένη και ασταθή προσωπικότητα. Επίσης, παρουσιάζει πρωτογενές έλλειμμα σε κάλυψη αναγκών όπως η αγάπη, η ασφάλεια, η επικοινωνία και η ειλικρινής επαφή με τους άλλους. Σε αυτά έρχονται να προστεθούνε προβλήματα κοινωνικά όπως η αποξένωση, η μοναξιά των μεγαλουπόλεων, η ψευδαίσθηση της κατάκτησης της ευτυχίας, η αναζήτηση του χρήματος. Το άτομο μέσα σε μια κοινωνία όπου κυριαρχεί το «έχειν» και όχι το «είναι» αντιμετωπίζει το πρόβλημα του κορεσμού, την έλλειψη κινήτρων και αναζητά νέες εμπειρίες.

Τα άτομα μέσα από την έξη τους στα τυχερά παιχνίδια και στο διαδίκτυο, προσπαθούν να καλύψουν όλες αυτές τις ανάγκες που θα έπρεπε να έχουν ικανοποιήσει είτε μέσω της οικογένειας είτε μέσω του κοινωνικού συστήματος στο οποίο ζουν. Ζητούν απεγνωσμένα μέσω του εθισμού τους μια άλλη πραγματικότητα λιγότερο απειλητική και πιο κοντά σε αυτό που ονειρεύονται. Αναζητούν μια άλλη εικόνα του εαυτού τους, πιο ικανού πιο αποδεκτού και επιτυχημένου αφού ο κόσμος που αυτοί φτιάχνουν βρίσκεται εν μέρει υπό τον έλεγχό τους. Τέλος, αναζητούν μια άλλη σχέση με τον κόσμο, μια λιγότερο οδυνηρή επαφή με την εξωτερική πραγματικότητα.

Τα άτομα αυτά προσπαθούν να καλύψουν το συναισθηματικό τους κενό, να βρουν την αποδοχή που τους λείπει, να ενταχθούν σε μια ομάδα που να τους καλύπτει, ψάχνουν την αίσθηση του «ανήκειν». Παρουσιάζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και χαμηλή αυτοεικόνα. Η αυτοπραγμάτωση που είναι θεμέλιος λίθος μιας υγιούς προσωπικότητας, αναζητείται μέσω της ενασχόλησης με τα τυχερά παιχνίδια και το διαδίκτυο. Δημιουργούν έναν κόσμο πλασματικό(διαδίκτυο) όπου δεν υπάρχουν τα απειλητικά ερεθίσματα και ο πόνος που προκαλεί η εξωτερική πραγματικότητα. Επικοινωνούν με ανθρώπους που είναι σαν και αυτούς, και βρίσκουν την επαφή που τους λείπει με τους δικούς τους όρους, αφού όλα συμβαίνουν σε ένα προστατευμένο και ασφαλές πλαίσιο. Μέσα από τα τυχερά παιχνίδια, το άτομο βιώνει την ψευδαίσθηση ότι είναι επιτυχημένο, ότι βελτιώνεται, πρόσκαιρα μόνο, η αυτοπεποίθησή του. Η αποτυχία ή επιτυχία του δεν εξαρτάται από αυτό, ούτε από εξωτερικούς κοινωνικούς παράγοντες που δεν μπορεί να ελέγξει, αλλά κυρίως από την τύχη. Έτσι, η ματαίωση που προκύπτει σε περίπτωση αποτυχίας του δεν είναι τόσο απειλητική και οδυνηρή για την προσωπικότητα του ατόμου।

Κείμενο: Λαζαρίδου Μαργαρίτα

"ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΑ ΠΑΣΧΟΝΤΩΝ"

Υπήρξε μια περίοδος δέκα χρόνων στην οποία οι υπηρεσίες ψυχικής περίθαλψης στην Ευρώπη, υποβλήθηκαν σε ουσιώδεις αλλαγές. Υπήρξε έντονο ενδιαφέρον για την ποιότητα ζωής των ασθενών με μακρά νοσηλεία, για τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα των ατόμων με ψυχική ασθένεια και αναπηρία και για τη μη συμμετοχή τους στην τεχνολογική πρόοδο της μοντέρνας ιατρικής. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτού του προγράμματος, έπαιξε το Κοινοτικό Γραφείο για την Ευρώπη, που βοήθησε να ανοίξει η συζήτηση και προώθησε τη δραστηριοποίηση όλων των μελών της Κοινότητας.

Τη δεκαετία του 60’, υπήρχε αργή ανάπτυξη των ψυχιατρικών δομών, αλλά η πιλοτική έρευνα κινητοποίησε τη γρήγορη ανάπτυξη των υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε όλο τον πληθυσμό. Το πρόγραμμα προώθησε ξεκάθαρη άποψη για τη φύση των αλλαγών που χρειάζονται όσο αναφορά τη θεραπεία, τη φροντίδα και την αποκατάσταση των ανθρώπων με ψυχική ασθένεια: χρειάζεται συνεργασία και αλληλεπίδραση των αρμόδιων δομών, μείωση του αριθμού των ψυχιατρείων, εναλλακτικές θεραπείες, εξω-νοσοκομειακά ιδρύματα και ημερήσια κέντρα που να είναι διαθέσιμα σε όσους τα έχουν ανάγκη. Χρειάζεται η ανάπτυξη δυνατότητας για φροντίδα των ατόμων αυτών στο σπίτι τους από εξειδικευμένο προσωπικό, για να ζουν όσο γίνεται μια «κανονική» ζωή.

Όσο αναφορά τη νομοθεσία για την ψυχική ασθένεια, υπάρχουν νομικές διατάξεις που προωθούν τον υποχρεωτικό εγκλεισμό σε ψυχιατρείο και τον περιορισμό τον ατόμων με ψυχική υγεία. Τα τελευταία χρόνια όμως, νέοι νόμοι στρέφονται στην αναγνώριση των δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών, στην εκπαίδευση του προσωπικού, στην κατάργηση της κυριαρχίας των γιατρών και των μεγάλων ιδρυμάτων και σε προώθηση της θεραπείας με μια επικοινωνιακή βάση. Στην πράξη, υπήρχε πολύ μικρή πρόοδος καθώς υπάρχουν δυσκολίες στην αλλαγή του κατεστημένου, πολλές αντιστάσεις στις αλλαγές της παλιάς δομής του συστήματος υγείας και μεγάλο κόστος.

Όλες οι χώρες αντιμετώπισαν το δίλημμα για το ποια πολιτική θα ακολουθήσουν όσο αναφορά τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Για γρήγορη και ελεγχόμενη πρόοδο απαιτείται συνδυασμός και συνεργασία των νέων πολιτικών που ακολουθούνται με την αποκέντρωση και την ενίσχυση τοπικών πρωτοβουλιών, μεταφορά του ενδιαφέροντος στην κοινότητα, που εξασφαλίζουν καλύτερη ποιότητα ζωής στους ψυχικά πάσχοντες.

Έχει καταγραφεί ότι το περιβάλλον των ψυχιατρικών νοσοκομείων δε βοηθά στην αποτελεσματική θεραπεία και επανένταξη των ψυχικά ασθενών και ότι δεν τηρούνται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Γίνεται προσπάθεια για ανάπτυξη μικρότερων δομών και ένταξη ψυχιατρικών μονάδων μέσα στα γενικά νοσοκομεία για αποφυγή του στιγματισμού των ασθενών. Η εμπειρία από δεδομένα της πιλοτικής έρευνας βοήθησε το διάλογο για εναλλακτική παροχή «στέγης» στους ψυχικά ασθενείς, με ξενώνες, κέντρα ημερήσιας απασχόλησης, υπηρεσίες εξω-νοσοκομειακές και υποστήριξη στο σπίτι.

Η ποιότητα του προσωπικού, συνδέεται άρρηκτα με την ποιότητα φροντίδας των ψυχικά ασθενών. Από έρευνες διαπιστώνεται μικρή εξειδίκευση του προσωπικού και εκπαίδευση που δεν ανταποκρίνεται στις υπηρεσίες της ψυχικής υγείας του μέλλοντος. Οι ψυχίατροι κυριαρχούν ενώ το υπόλοιπο προσωπικό βρίσκεται σε δεύτερη μοίρα, κάτι που πρέπει να αλλάξει και να προωθηθεί η συνεργασία όλων των αρμοδίων για αποτελεσματική αντιμετώπιση της ψυχικής ασθένειας.

Η πιλοτική έρευνα βοήθησε να έρθουν πιο κοντά οι υπεύθυνοι για τη διοίκηση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας με τους εξειδικευμένους επαγγελματίες ( γιατρούς, ψυχολόγους, νοσηλευτές κτλ), να ανταλλάξουν τις γνώσεις τους και να αυξήσουν την αποτελεσματικότητα τους.

Είναι γνωστό ότι οι πολιτικές των χωρών καθορίζουν τη λειτουργία των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Η ανάπτυξη τους εξαρτάται από κοινωνικούς, δημογραφικούς και οικονομικούς παράγοντες, την τρέχουσα επιστημονική γνώση και τα επίπεδα της ψυχιατρικής παθολογίας. Είναι σημαντικό να εξετάζουμε επίσης τις σχέσεις και αλληλεπιδράσεις μεταξύ του περιβάλλοντος και της εμπειρίας στην ψυχική ασθένεια, τις πηγές τροφοδότησης από την κοινότητα, το δημογραφικό ιστορικό και να μην απομονώνουμε τα αποτελέσματα των ερευνών από το κοινωνικό τους πλαίσιο.

Τέλος, για να επιτευχθεί αξιοπρέπεια και ποιότητα ζωής σε αυτούς που υποφέρουν, απαιτείται πολιτική θέληση, ανασχηματισμός των υπαρκτών συστημάτων και επαγγελματικός προσδιορισμός। Μόνο έτσι θα έρθει στην πρώτη γραμμή του ενδιαφέροντος η ψυχική υγεία.

Κείμενο: Λαζαρίδου Μαργαρίτα

"AΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ-ΠΟΙΑ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ;"

ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ

· Τι είναι η "αυτοεκτίμηση";

- Η φύση της έννοιας

Η έννοια της αυτοεκτίμησης κυριαρχεί στη μοντέρνα ζωή και θεωρείται από πολλούς το κλειδί για επιτυχία και (καταξίωση) ολοκλήρωση σε όλους τους τομείς.

Δεν υπάρχει συμφωνία των επιστημόνων για τον ορισμό της και είναι δύσκολο να πει κανείς τί ακριβώς είναι η αυτοεκτίμηση. Διαφορετικές προσεγγίσεις και θεωρητικά μοντέλα οριοθετούν την έννοια διαφορετικά.

Σ' αυτή την εργασία θα επικεντρωθούμε στην έννοια της αυτοεκτίμησης που ανα­φέρεται στο πώς νοιώθουν οι άνθρωποι γενικά για τον εαυτό τους και στο πώς αξιολογούν τις ικανότητες και τις αποδόσεις τους.

Οι άνθρωποι με υψηλή αυτοεκτίμηση χαρακτηρίζονται γενικά από αισθήματα αγάπης και ενδιαφέροντος για τον εαυτό τους. Οι άνθρωποι με χαμηλή αυτοεκτίμη­ση χαρα­κτηρίζονται από μέτρια θετικά ή διφορούμενα συναισθήματα για τον εαυτό τους. Στους πληθυσμούς που εμφανίζουν ψυχοπαθολογικά προβλήματα, η χαμηλή αυτοεκτί­μηση συνδέεται με μίσος του ατόμου για τον εαυτό του. Η αυτοεκτίμηση επιδρά στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και που αντιδρούμε στα ερεθίσματα.

Η αυτοεκτίμηση έχει αποδειχθεί ότι εμπλέκεται σε πολλά ψυχολογικά φαινόμενα κλινικής φύσης (άγχος, κατάθλιψη κ.ά.) γι' αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία η περαιτέρω μελέτη γι' αυτή.

· Το κίνητρο της αυτο-ενίσχυσης

Το αίσθημα της αυτοαξίας, αναφέρεται σε στιγμιαίες συναισθηματικές κατα­στά­σεις, κυρίως εκείνες που προκύπτουν από κάποιο αρνητικό ή θετικό απο­τέ­λε­σμα. Αυτές οι καταστάσεις ενισχύουν ή απειλούν την αυτοεκτίμηση. Κάποιες υποθέσεις αναφέρουν πως η θετική ή αρνητική αυτοεκτίμηση πετυχαίνεται ανάλογα με την επανατροφο­δό­τηση που δέχεται το άτομο από το περιβάλλον, θετική ή αρνη­τική. Πολλοί ερευνητές διαφωνούν με τις υποθέσεις αυτές.

Σημαντικό κίνητρο για την αυτοαξία, είναι το κίνητρο της αυτο-ενίσχυσης. Όπως είναι γνωστό, βασική ανάγκη του ανθρώπου, είναι να νιώθει καλά με τον εαυτό του. Αυτό το κίνητρο αναφέρεται στο ότι οι άνθρωποι ωθούνται στο να έχουν υψηλό αίσθημα αυτοαξίας. Θέλουν να είναι περήφανοι για τους εαυτούς τους, να νιώθουν ότι έχουν αξία ως υπάρξεις μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο που τους περιβάλ­λει. Αγωνίζονται να διατηρήσουν ή να μεγαλώσουν το αίσθημα της αυτοαξίας τους. Η ανάγκη αυτή είναι παγκόσμια, ο τρόπος όμως διαφέρει από πολιτισμό σε πολι­τισμό, από κοινωνία σε κοινωνία. Η πηγή αυτής της ανάγκης δεν είναι ξεκάθαρη. Δεν έχει διευκρινιστεί γιατί οι άνθρωποι αποζητούν θετική αυτοαξία. Μερικοί υποστηρίζουν ότι αυτή η ανάγκη πηγάζει από τη φύση του ανθρώπου. Άλλοι υποστηρίζουν ότι η επιδίωξη θετικής αυτοαξίας συμβαίνει, γιατί έχει συνδεθεί με θετικά αποτελέσματα. Τέλος, μερικοί υποστηρίζουν ότι η αυτοαξία είναι απαραί­τητη γιατί δίνει νόημα στη ζωή και προστα­τεύει το άτομο από το αναπόφευκτο του θανάτου.

Όποια και να είναι η πηγή αυτής της ανάγκης, το σίγουρο είναι ότι η αυτοαξία κινητοποιεί μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς του ανθρώπου.

· Προέλευση αυτοεκτίμησης

- Θεωρητικά μοντέλα

Συναισθηματικό μοντέλο

Το μοντέλο αυτό υποστηρίζει η αυτοεκτίμηση αναπτύσσεται σε μικρή ηλικία και περι­λαμβάνει δυο τύπους αισθημάτων. Το πρώτο είναι το αίσθημα του ανήκειν και έχει τις ρίζες του σε κοινωνικές εμπειρίες. Αναφέρεται στη χωρίς όρους αγάπη, αποδοχή και ανα­γνώριση της αξίας του ατόμου για αυτό που είναι. Αυτό παρέχει στο άτομο ασφάλεια σε ό,τι και να του συμβεί. Το αίσθημα του ανήκειν λειτουργεί σε ασυνείδητο επί­πεδο.

Το δεύτερο αίσθημα είναι το αίσθημα της κυριαρχίας. Αναφέρεται στην αίσθηση ότι το άτομο έχει κάποια επίδραση στον κόσμο, στην καθημερινή ζωή των άλλων αν­θρώπων. Το αίσθημα της κυριαρχίας προκύπτει όταν εμπλεκόμαστε σε δρα­­στηριότητες ή καταφέρνουμε να ξεπεράσουμε εμπόδια και δυσκολίες. Νοιώ­θουμε ότι η συμπε­ριφορά μας προκαλεί αποτέλεσμα και αυτό προωθεί την υψηλή αυτοεκτίμηση.

Η αλληλεπίδραση γονιού-παιδιού σε μικρή ηλικία είναι σημαντική για την αυτο­εκτί­μηση. Επιβράβευση του παιδιού οδηγεί σε υψηλή αυτοεκτίμηση. Στην θεωρία του E. Erikson η σχέση του γονιού - παιδιού παίζει κεντρικό ρόλο για την ανάπτυξη της αυτο­εκτίμησης. Επίσης, ο Βοwlby, στη θεωρία δεσμού, αναφέρει πως η σχέση μάνας-παιδιού παίζει κεντρικό ρόλο στη δημιουργία αισθημάτων ασφαλείας, αυτονομίας που θέ­τουν βάσεις-θεμέλια από αυτή την ηλικία (βρεφική) για την πορεία της αυτοεκτίμη­σης.

Γνωστικό Μοντέλο

Το μοντέλο αυτό, αναφέρει ότι η αυτοεκτίμηση συνίσταται στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αξιολογούν τις ιδιαίτερες ικανότητες και αποδόσεις τους, μέσω μιας λογικής διαδικασίας. Αυτές οι αξιολογήσεις, υπαγορεύουν το επίπεδο της αυτοεκτίμη­σης. Αν κάποιος πιστεύει πως διαθέτει πολλά κοινωνικά επιθυμητά προσόντα, τότε θα έχει και υψηλή αυτοεκτίμηση. Η ιδέα ότι η αυτοεκτίμηση εξαρτάται στο τί πιστεύουμε για τον εαυτό μας σε τομείς μεγάλης προσωπικής σημασίας προέρχεται από την άποψη του James's (1980) ότι αυτοεκτίμηση σημαίνει επιτυχία και καταξίωση. Νοιώθουμε καλά για τον εαυτό μας όταν τα αποτελέσματα ξεπερνούν τις προσδοκίες μας και άσχη­μα όταν τα αποτελέσματα είναι πολύ κάτω από αυτές.

Υπάρχει διαφωνία ανάμεσα στον τρόπο που οι άνθρωποι βλέπουν τις ικανότητές τους και στο ιδανικό του πώς θα έπρεπε να είναι σ'αυτούς τους τομείς. Όσο πιο πολύ ταιριάζει η εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας με την ιδανική αυτο-εικόνα, τόσο μεγαλύτερος θα είναι ο δείκτης της αυτοεκτίμησης.

Οι άνθρωποι με χαμηλή αυτοεκτίμηση έχουν ασταθείς και ασυνεπείς αυτοαξιο­λογήσεις από μέρα σε μέρα και είναι λιγότερο σίγουρα για τις αποδόσεις τους. Όλα αυτά δημιουργούν σύγχυση στην έννοια και αντίληψη του εαυτού.

Το γνωστικό μοντέλο παρουσιάζει αρκετά προβλήματα και έχει δεχτεί κριτική. Επιγραμματικά αναφέρουμε ότι η αυτοεκτίμηση δεν αλλάζει τόσο συχνά μέσω των αυτοαξιολογήσεων όπως υποστηρίζει το γνωστικό μοντέλο και υπάρχουν μοντέλα και θεωρίες που επιβεβαιώνουν ότι η αυτοεκτίμηση εμφανίζεται στην παιδική ηλικία. Τέλος, αφήνει αναπάντητο το ερώτημα γιατί οι άνθρωποι αξιολογούν θετικά ή αρνητικά τον εαυτό τους.

Κοινωνιολογικό μοντέλο

Το μοντέλο αυτό υποστηρίζει ότι η αυτοεκτίμηση επηρεάζεται από κοινωνικούς παράγοντες. Αν θεωρούμε ότι είμαστε αποδεκτοί και έχουμε αξία στην κοινωνία, τότε θα έχουμε υψηλή αυτοεκτίμηση.

Μεταβλητές όπως το επάγγελμα, η κοινωνική και οικονομική κατάσταση και το μορφωτικό επίπεδο βρέθηκε πως δεν επηρεάζουν την αυτοεκτίμηση. Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας, η αυτοεκτίμηση εξαρτάται εν μέρει από την ομάδα στην οποία ανήκουμε και από την κοινωνική μας ταυτότητα. Άνθρωποι που αξιολογούν θετικά την κοινωνική ενδο-ομάδα στην οποία ανήκουν, απολαμβάνουν θετική αυτοεκτί­μηση σε σχέση με αυτούς που την αξιολογούν αρνητικά.

Το φύλο δεν αποτελεί μεταβλητή που επηρεάζει την αυτοεκτίμηση καθώς άντρες και γυναίκες βασίζουν την αυτοεκτίμησή τους σε διαφορετικές αποδόσεις. Οι γυναίκες δίνουν βάση σε διαπροσωπικά προσόντα, ενώ οι άντρες στον ανταγωνισμό και στην προσωπική επιτυχία.

· Αντίδραση στην Αποτυχία

Η αυτοεκτίμηση επηρεάζει το πώς αντιδρούν οι άνθρωποι στην αρνητική επανα­τροφοδότηση (αποτυχία). Άνθρωποι με χαμηλή αυτοεκτίμηση αισθάνονται ντροπή, ταπείνωση και ανεπάρκεια και χρεώνουν αποτυχία σε αυτό. Αντίθετα, οι άνθρωποι με υψηλή αυτοεκτίμηση αισθάνονται απογοήτευση, αλλά δεν νοιώθουν ταπείνωση ή κοινωνική ανεπάρκεια.

Άνθρωποι χαμηλής αυτοεκτίμησης έχουν αυτο-προστατευτικό προσανατολισμό, δεν ρισκάρουν, κινούνται με ασφάλεια αλλά έτσι μειώνουν τις ευκαιρίες να επιβραβευ­θούν. Αντίθετα, οι άνθρωποι με υψηλή αυτοεκτίμηση έχουν ως κίνητρο την αυτο-ενίσχυση, ρισκάρουν και έχουν θετικά αποτελέσματα.

Η χαμηλή αυτοεκτίμηση κινητοποιεί λιγότερο τα άτομα για αποκατάσταση αρνητικών διαθέσεων από ότι η υψηλή. Σε απάντηση αρνητικών γεγονότων, οι άνθρω­ποι χρησιμοποιούν στρατηγικές που θεωρούν ότι θα τους βοηθήσουν να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες αυτές.

Τα άτομα με χαμηλό δείκτη αυτοεκτίμησης κάνουν εσωτερικές, σταθερές και συνολικές αποδόσεις. Δεν εμπλέκονται σε δραστηριότητες μετά από αποτυχία, δεν δου­λεύουν σκληρά για να βελτιώσουν την απόδοσή τους, και υπεργενικεύουν τα αρνη­τικά γεγονότα.

· Επίλογος

Για τη βελτίωση της αυτοεκτίμησης, επιβάλλεται να θεωρήσουμε τον άνθρωπο ως ολότητα, να επικεντρωθούμε στα συναισθήματά του και όχι να κρίνουμε τις ικανότητες και τα προσόντα του. Η αυτοεκτίμηση δεν αναφέρεται στο "τί" είναι κάποιος, αλλά στο "ποιός".

ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ

· Τι είναι η "Κατάθλιψη"; (Η φύση της)

Η κατάθλιψη ανήκει στην ομάδα των Διαταραχών της Διάθεσης (ή Συναισθη­ματικών Διαταραχών). Η συναισθηματική διάθεση είναι ο καθολικός και σταθερός συναισθηματικός τόνος που βιώνεται εσωτερικά και σε ακραίες περιπτώσεις, μπορεί να επηρεάσει σε πολύ μεγάλο βαθμό όλες κυριολεκτικά τις πλευρές συμπεριφοράς ενός ατόμου, καθώς και την αντίληψη για τον κόσμο που έχει το άτομο αυτό.

Η κατάθλιψη θεωρείται ως μία συνηθισμένη ψυχοβιολογική αντίδραση στην ένταση. Όλοι οι άνθρωποι, σε πολλές φάσεις της ζωής τους είναι υποχρεωμένοι να αντι­με­τωπίσουν ένα σωρό εντάσεις, που τους επηρεάζουν και προκαλούν αλλαγές στην ύπαρξή τους, γνωστικές και συναισθηματικές. Θεωρητικά, ο καθένας εν δυνάμει μπορεί να εμφανίσει κατάθλιψη με συνδυασμό συγκεκριμένων περιβαλλοντικών συνθηκών.

Η κατάθλιψη παρουσιάζει ετερογένεια καθώς επηρεάζεται από πολλούς παράγο-ντες (που θα συζητηθούν παρακάτω), χαρακτηρίζεται από ποικιλία συμπτωμάτων και θα περιλαμβάνει διάφορες υποκατηγορίες.

· Πότε κάποιος υποφέρει από κατάθλιψη;

- Συμπτώματα

Έχει βρεθεί μέσα από έρευνες πως σχεδόν όλοι οι άνθρωποι έχουν περάσει τουλάχιστον ένα ελαφρύ καταθλιπτικό επεισόδιο στη ζωή τους. Για να γίνει διάγνωση όμως κατάθλιψης, τα συμπτώματα θα πρέπει να έχουν διάρκεια τουλάχιστον 6 μηνών. Τα συμπτώματα έχουν μεγάλη ποικιλία και ορισμένα δεν είναι ιδιαίτερα εμφανή.

Το άτομο που βρίσκεται σε καταθλιπτική διαταραχή εμφανίζει καταθλιπτική διάθεση, νοιώθει θλίψη, απογοήτευση, άγχος, απελπισία. Επίσης, παρατηρούνται διατα­ραχές ύπνου, όρεξης, εξάντληση, ελάττωση σεξουαλικού ενδιαφέροντος (libido). Ακό­μη υπάρχει απώλεια ενδιαφέροντος για θέματα που πριν παρουσίαζαν ενδιαφέρον για το άτομο, ανημπόρια, έλλειψη ελπίδας και σκέψεις ή απόπειρες αυτοκτονίας. Υπάρχουν αισθήματα αναξιότητας, ενοχής, αρνητική αυτοεικόνα χαμηλής αυτοεκτίμησης και ψευδαισθήσεις ή παραληρητικές ιδέες. Τέλος, υπάρχουν σωματικά ενοχλήματα όπως έντο­νοι πονοκέφαλοι, δύσπνοια, μυϊκοί σπασμοί, ναυτία και άλλα.

· Επιδημιολογία

Η κατάθλιψη παρουσιάζεται συχνότερα στις γυναίκες με ποσοστό 10-25% ενώ στους άνδρες 5-12%.

· Αιτιολογία της κατάθλιψης - τί προκαλεί την κατάθλιψη;

Η κατάθλιψη θεωρείται σήμερα ως η ασθένεια της μοντέρνας κοινωνίας, αφού τα τελευταία χρόνια, τα ποσοστά των ανθρώπων που εμφανίζουν κατάθλιψη έχουν αυξηθεί σημαντικά. Ο σύγχρονος άνθρωπος, έχει λύσει τις βασικές βιοτικές του ανάγκες, αλλά έχει να αντιμετωπίσει μεγάλες δυσκολίες. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής, το κυνήγι του χρήματος και της κοινωνικής και επαγγελματικής καταξίωσης, έχει επιφέρει σοβαρά ρήγματα στις διαπροσωπικές σχέσεις, στο θεσμό της οικογένειας, στην ίδια την ύπαρξη του ανθρώπου. Έτσι, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι αποξενώνονται, γίνονται δυστυχισμένοι και εμφανίζουν κατάθλιψη.

Η αιτιολογία της έχει γίνει αντικείμενο μελέτης πολλών διαφορετικών προσεγ­γίσεων και θεωριών, χωρίς ωστόσο να έχει δοθεί μια ακριβής απάντηση στο ερώτημα τί προκαλεί την κατάθλιψη. Έχει διαπιστωθεί πως υπάρχουν γενετικοί, ψυχοκοινωνικοί, νευροβιο­λογικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες που αιτιολογούν την κατάθλιψη. Σ' αυτή την εργασία θα μελετηθούν οι κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί - αιτιολογικοί παράγοντες.

· Η σημασία του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος

Ο άνθρωπος ζει μέσα στο περιβάλλον και βρίσκεται σε διαρκή αλληλεπίδραση με αυτό. Το περιβάλλον αποτελεί ενισχυτής των συμπεριφορών του ανθρώπου και πηγή άντλησης θετικών ή αρνητικών αξιών. Ο άνθρωπος αγωνίζεται για να διατηρήσει τη θετική εκτίμηση και εικόνα για τον εαυτό του, να αποκτήσει σεβασμό και άνευ όρων αποδοχή από τους σημαντικούς άλλους με στόχο την αυτοπραγμάτωση (C. Rogers, Φαι­νομενολογικό μοντέλο). Σκοπός είναι η συμφωνία του εαυτού με την εμπειρία. Διαφορετικά, διαστρεβλώνει ή αρνείται τις εμπειρίες και οδηγείται στην αποξένωση, δεν έχει αποτελεσματική αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.

Μέσα από έρευνες έχει αποδειχθεί ότι υπάρχει ισχυρός σύνδεσμος μεταξύ οικονο­μικών, πολιτιστικών και πολιτικών συστημάτων με την επίδραση που έχουν στα άτομα. Οι καθημερινές εμπειρίες της ζωής, συνδέονται με την κλινική κατάθλιψη. Οι άνθρωποι διαμορφώνουν την αυτοεικόνα τους μέσω της αλληλεπίδρασης με το κοινωνικό περιβάλλον. Σύμφωνα με τους Melges και Bowlby, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να μη χά­νουμε την πίστη ότι αξίζουμε σαν άνθρωποι. Αγωνιζόμαστε να διατηρήσουμε υψηλή την αυτοεκτίμησή μας, να είμαστε καλοί γονείς, σύζυγοι, παιδιά, αδέλφια, φίλοι, εργα­ζόμενοι. Να ανταποκρινόμαστε καλά σε όσα θεωρούμε ότι είναι σημαντικά για μας. Πηγές από όπου αντλούμε άξια είναι το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον: οι άνθρωποι γύρω μας, οι ρόλοι που έχουμε στην κοινωνία, οι ιδέες. Από αυτά αποκτούμε αυτο-αξία και περηφάνια ότι τα καταφέραμε. Διαφορετικά, κλονίζεται η εικόνα για τον εαυτό και την αξία του, και οδηγούμαστε σε κατάθλιψη.

Αυτά συμβαδίζουν και με τη θεωρία του A. Beck, τη "Γνωστική Τριάδα" που περιλαμβάνει: αρνητική αντίληψη για τον εαυτό, αρνητική αντίληψη για τον κόσμο, αρνητική-μηδενιστική θεώρηση του μέλλοντος. Αυτά, προκύπτουν σαν απάντηση σε κάποιο ξεκάθαρο ή μη εξωτερικό ερέθισμα ή εξωτερική αλλαγή. Σύμφωνα με τον Beck, η διαφορά μεταξύ φυσιολογικής και μη φυσιολογικής συμπεριφοράς με το περιβάλλον έχει να κάνει με το βαθμό ανταπόκρισης μεταξύ της αντίληψης και του ερεθίσματος. Στην κατάθλιψη, υπάρχει λανθασμένη αντίληψη των ερεθισμάτων.

Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την κατάθλιψη είναι τα σημαντικά στρεσογόνα γεγονότα της ζωής όπως μια απώλεια, ένα διαζύγιο και άλλα. Η τρωτότητα σε σημα­ντικά γεγονότα ζωής, μπορεί να πηγάζει από το περιβάλλον. Το πώς χειρίζεται κάποιος την απώλεια έχει σημασία. Η απελπισία και η ανημπόρια προκύπτουν όταν χάνουμε μια πηγή που μας έδινε θετική αξία. Η απώλεια της μάνας σε παιδιά κάτω των 11 ετών έχει αποδειχτεί από έρευνες ότι επηρεάζει την αυτοεκτίμηση, την ποιότητα των σχέσεων, μειώ­νει την ασφάλεια και την οικειότητα με τους άλλους, και το άτομο χάνει τον έλεγχο των θετικών πραγμάτων στον κόσμο. Η αίσθηση ελέγχου βρίσκεται σε πλήρη αντιδιαστολή με την απελπισία και την ανημπόρια. Η υπεργενίκευση της απελπισίας για όλη μας τη ζωή, αποτελεί τον πυρήνα της κατάθλιψης.

Αυτή η άποψη ενισχύεται και από το μοντέλο μαθημένης ανημπόριας για την κατάθλιψη. Ο Seligman διατύπωσε την άποψη ότι η κατάθλιψη εμφανίζεται όταν οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται πως τα σημαντικά γεγονότα ζωής βρίσκονται έξω από τον έλεγχό τους, και όταν αποδίδουν τα γεγονότα αυτά σε αιτίες εσωτερικές (στον εαυτό), σταθερές (θα διαρκέσουν για πάντα) και παγκόσμιες (επηρεάζουν όλες τις πλευρές της ζωής). Οι πρώτες αποδόσεις σε εσωτερικές αιτίες οδηγούν σε αισθήματα αναξιότητας, και οι υπόλοιπες σε αισθήματα απογοήτευσης και απελπισίας, η οποία αποτελεί τον πυρήνα της κατάθλιψης.

Παρακάτω θα μελετηθεί η συσχέτιση της αυτοεκτίμησης με την κατάθλιψη.

ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ

· Η αυτοεκτίμηση ως παράγοντας που συμβάλλει στην κατάθλιψη

Έχει μελετηθεί μέσα από έρευνες πως η χαμηλή αυτοεκτίμηση σαν υπόβαθρο, μπορεί να οδηγήσει το άτομο σε καταθλιπτική διάθεση. Όπως έχει αναφέρει και ο Bibring (1953), η ελάττωση της αυτοεκτίμησης αποτελεί σημαντική μεταβλητή στην αιτιολογία της κατάθλιψης.

Οι κοινωνικές εμπειρίες που περιλαμβάνουν την απώλεια κάποιου αγαπημένου προ­σώπου, ή την απώλεια πηγών που μας έδιναν θετική αξία, αυξάνουν τη χαμηλή αυτο­εκτίμηση που σε συνδυασμό με αυτά τα αρνητικά γεγονότα της ζωής, αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης κατάθλιψης.

Σύμφωνα με τα μοντέλα αυτοαξίας, η κατάθλιψη εμφανίζεται όταν οι εμπειρίες απειλούν την "αυτο-αξία" και οι άνθρωποι πιστεύουν ότι δεν θα μπορέσουν να ενισχύσουν τον εαυτό τους στο μέλλον.

Καθώς οι άνθρωποι με κανονική αυτοεκτίμηση βασίζουν τα αισθήματα αυτοαξίας τους στα τρέχοντα αποτελέσματα, η αυτοεκτίμησή τους (τα επίπεδα) κυμαίνονται στο χρόνο. Οι επιστήμονες, χρησιμοποιούν αυτές τις διακυμάνσεις για να ορίσουν την έναρξη της κατάθλιψης.

Έχει αναφερθεί ότι η απώλεια, η κακή σχέση των συζύγων, η έλλειψη δουλειάς, αποτελούν σοβαρούς παράγοντες για την κατάθλιψη. Πίσω από όλα αυτά, βρίσκεται η αυτοεκτίμηση και η αίσθηση ελέγχου για τον κόσμο. Αν αυτά κυμαίνονται σε χαμηλά επίπεδα πριν από τα αρνητικά γεγονότα που αναφέρθηκαν, τότε το άτομο δεν μπορεί να φανταστεί ότι θα ξεπεράσει τα προβλήματά του. Δεν μπορεί να έχει θετική θεώρηση του μέλλοντος. Έρευνα που διεξήχθη, έδειξε ότι γυναίκες που εργάστηκαν για πρώτη φορά ή μετά από αρκετά χρόνια, απέκτησαν υπερηφάνεια, αισιοδοξία, επιτυχία και κυρίως επανέκτησαν την αυτοεκτίμησή τους. Στην ίδια έρευνα, φάνηκε πως με την ανάκτηση αυτοεκτίμησης των γυναικών, μειώθηκαν τα προβλήματα της κατάθλιψης.

Επίσης, η γενικευμένη απελπισία αποτελεί πυρήνα της κατάθλιψης. Πίσω από την απελπισία βρίσκεται η αυτοεκτίμηση. Αυτή καθορίζει την ικανότητά μας να ελέγχουμε τον κόσμο γύρω μας, να επανορθώνουμε τις "ζημιές", να πιστεύουμε ότι υπάρχουν εναλ­λα­κτικές πηγές θετικής αξίας για μας. Οι άνθρωποι με χαμηλό δείκτη αυτοεκτί­μησης επη­ρεάζονται πιο βαθιά από τα αρνητικά γεγονότα. Έχουν συμβιβαστεί, τα αποδέχονται και δεν κάνουν προσπάθειες για αλλαγή. Θεωρούν ότι η αρνητική διάθεση είναι τυπικό χαρα­κτηριστικό τους και δεν προσδοκούν βελτίωση. Είναι λιγότερο κινητοποιημένοι από τους ανθρώπους με υψηλό δείκτη αυτοεκτίμησης για να διατη­ρήσουν ή να ενισχύσουν την αυτοεκτίμησή τους. Αυτές οι χαμηλές προσδοκίες δεν οδηγούν σε δραστηριοποίηση και αλλαγή, και εγκλωβίζουν το άτομο στην αρνητική - καταθλιπτική διάθεση.

· H αυτοεκτίμηση ως αποτέλεσμα της κατάθλιψης

Η αυτοεκτίμηση είναι παράγοντας που προκαλεί την κατάθλιψη, είναι όμως και κυρίαρχο χαρακτηριστικό της. Άνθρωποι καταθλιπτικοί εμφανίζουν ως σύμπτωμα, χαμηλά ποσοστά αυτοεκτίμησης. Ο καταθλιπτικός έχει χάσει την εικόνα και την αξία του εαυτού του, κι έχει διαστρεβλωμένη αντίληψη για τον κόσμο. Δεν μπορεί να χρη­σι­­μο­ποιήσει αποτελεσματικές στρατηγικές για να προστατεύσει τον εαυτό του. Νοιώ­θει συνεχώς ανήμπορος, απελπισμένος, ανάξιος. Όλα αυτά, έχουν σαν αποτέλεσμα να δέχεται σοβαρό πλήγμα η αυτοεκτίμησή του. Άνθρωποι με καλό επίπεδο αυτο­εκτί­μησης οδηγήθηκαν σε κατάθλιψη και μετά αυτή μειώθηκε.

· Επίλογος

Από όλα τα παραπάνω, είναι φανερό πως οι έννοιες αυτοεκτίμηση και κατάθλιψη αλληλοσχετίζονται και αλληλεπιδρούν. Δεν μπορούμε να πούμε ξεκάθαρα ποιά έννοια προηγείται της άλλης. Η αυτοεκτίμηση είναι πολύ σημαντικός παράγοντας για την εμφάνιση κατάθλιψης αλλά αποτελεί και προεξάρχων χαρακτηριστικό της. Το σίγουρο είναι πως επιβάλλεται να μελετάμε παράλληλα και τις δύο αυτές έννοιες γιατί η μία συμπληρώνει και καλύπτει την άλλη.