"Σχολικός Εκφοβισμός - Θυματοποίηση (bullying)"

Ο Σχολικός Εκφοβισμός-Θυματοποίηση αποτελεί ένα παγκόσμιο φαινόμενο που απαντάται σε όλες τις κοινωνίες και τα σχολικά περιβάλλοντα. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα, έχει λάβει τεράστιες διαστάσεις καθώς όλο και πιο συχνά καταγράφονται περιστατικά βίας και εκφοβισμού μέσα στα σχολεία.
Ερευνητικά δεδομένα από όλες τις ηπείρους δείχνουν ότι ένας σημαντικός

αριθμός μαθητών που φοιτούν σε όλες τις σχολικές βαθμίδες συμμετέχουν,

με κάποιο τρόπο, σε φαινόμενα επιθετικών προσβολών και θυματοποίησης.

Η ακριβής εμφάνιση του φαινομένου είναι δύσκολη και ποικίλει ανάλογα με

τη χώρα και την ηλικία των μαθητών Τα εκφοβιστικά επεισόδια μειώνονται

με την αύξηση της ηλικίας των μαθητών. Εντείνονται σε τάξεις δημοτικού και γυμνασίου και μειώνονται στις τάξεις του Λυκείου.

Τα ερευνητικά ευρήματα δείχνουν ότι, και στην Ελλάδα, το φαινόμενο

της θυματοποίησης (victimization) κυμαίνεται στα ίδια ποσοστά με εκείνα

των ευρωπαϊκών σχολείων.  Σε έρευνα της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, οι μαθητές της έρευνας δήλωσαν, σε ένα ποσοστό 29,4%, ότι υπήρξαν μάρτυρες διαφόρων μορφών εκφοβισμών και βίας, με σκοπό τη θυματοποίησή τους. 

Τι είναι όμως ο σχολικός εκφοβισμός;

Οι Smith και Smith όρισαν το φαινόμενο του εκφοβισμού (bullying),

ως την «συστηματική κατάχρηση εξουσίας», θεωρώντας ότι αυτό αποτελεί

το κυριότερο χαρακτηριστικό και διαφοροποιεί, ουσιαστικά, το φαινόμενο

αυτό από άλλες μορφές επιθετικής συμπεριφοράς Με τον όρο εκφοβισμός

(bullying) σηματοδοτείται, συνεπώς, μια (συμβολική ή κυριολεκτική) επιθετική

συμπεριφορά, η οποία χαρακτηρίζεται από διάρκεια στο χρόνο, προέρχεται

από ένα μαθητή ή από μια ομάδα μαθητών (συνήθως μικρή) και στοχεύει ένα

μαθητή-θύμα, ο οποίος δεν είναι ικανός να υπερασπίσει τον εαυτό του.

Η σκόπιμη και επαναλαμβανόμενη θυματοποίηση αποτελεί, επομένως, μια

άμεση επιθετική πράξη, η οποία μπορεί να πάρει διάφορες μορφές, όπως:

η λεκτική (βρισιές, απειλές, χλευασμοί, μειωτικά, σεξιστικά, ρατσιστικά

σχόλια, χρήση μειωτικών υποκοριστικών, κλπ )

η φυσική/σωματική (σπρωξίματα, χειροδικίες, κλωτσιές, τραβήγματα

μαλλιών, φτυσίματα, κλπ )

η συναισθηματική -ψυχολογική (διάδοση αρνητικών φημών, η χρήση μειωτικών σχολίων για κάποιον, η υπονόμευση γενικά της κοινωνικής υπόστασης του άλλου,

η περιθωριοποίησή του στο πλαίσιο κοινωνικών/διαπροσωπικών σχέσεων,

πάντοτε με σκοπό την πρόκληση πόνου μέσα από την απόρριψη και τον εξο-

στρακισμό του από τις παρέες των συνομηλίκων.

Η αιτιολογία του σχολικού εκφοβισμού, το γιατί συμβαίνει αυτό είναι πολυ-παραγοντική.

Ρόλο σημαντικό διαδραματίζουν:

• Κοινωνικοί, Γνωστικοί, Συναισθηματικοί και Ψυχολογικοί παράγοντες.
• Τα ατομικά χαρακτηριστικά του παιδιού (ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά, εξελικτική πορεία του παιδιού, τραυματικές εμπειρίες)
• Οικογενειακό περιβάλλον (αυστηρές ή ελαστικές μέθοδοι ανατροφής, άσκηση βίας στο σπίτι, ανασφαλής δεσμός παιδιού-γονιού, έλλειψη αγάπης)
• Φύλο (πιο συχνά εκδηλώνεται η βία στα αγόρια)
• Σχολικό περιβάλλον (ανεπαρκής έλεγχος, συνωστισμός μαθητών, ελλείψεις προσωπικού, φτώχεια ερεθισμάτων που προσφέρει το σχολικό σύστημα, έλλειψη φαντασίας και δημιουργικότητας)
• Ψυχολογικό κλίμα του σχολείου (ανταγωνιστικό, απρόσωπο, εχθρικό, δεν προσανατολίζεται στις διαπροσωπικές σχέσεις αλλά στην επίδοση, ελεγκτικό) 
• Εκπαιδευτικό σύστημα (προσανατολισμένο σε τιμωρίες, απειλές και χαμηλή επιβράβευση των μαθητών)
• Τρέχοντα Κοινωνικά προβλήματα που επηρεάζουν τους μαθητές
• Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, Διαδίκτυο, Ηλεκτρονικά παιχνίδια (προβολή βίας)
• Στάσεις Γονιών, Εκπαιδευτικών και Μαθητών σε σχέση με τη Βία και τον Εκφοβισμό

Οι Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του φαινομένου είναι πολύ σημαντικές και επηρεάζουν την ψυχοκοινωνική εξέλιξη του παιδιού και τη διαδικασία της ομαλής ενηλικίωσής του.

Πιο συγκεκριμένα οι επιπτώσεις σε ένα παιδί που δέχεται Σχολικό Εκφοβισμό ή Θυματοποιείται είναι:

• Άγχος και ανασφάλεια
• Σχολική άρνηση
• Απουσίες στο σχολείο, τάσεις φυγής από το σπίτι
• Σχολική αποτυχία
• Φοβίες
• Εμφάνιση μαθησιακών δυσκολιών
• Ψυχοσωματικά προβλήματα (πονοκέφαλοι, πόνοι σε κοιλιακή χώρα και στομάχι, διαταραχές ύπνου, νυχτερινή ενούρηση σε μικρότερες ηλικίες)
• Τέλος οι πιο σοβαρές είναι η Κατάθλιψη και οι Απόπειρες Αυτοκτονίας

 Τα παιδιά που πέφτουν συνήθως θύματα εκφοβισμού και θυματοποίησης παρουσιάζουν τα εξής χαρακτηριστικά:

• Έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση
• Έχουν αυξημένο άγχος και ανασφάλεια
• Είναι εσωστρεφή και μοναχικά
• Είναι ήσυχα και αντιδρούν παθητικά στη βία
•  Δύσκολα υπερασπίζονται τον ευατό τους

Τα παιδιά θύματα αντιδρούν συνήθως με πανικό όταν δέχονται τον εκφοβισμό. Δέχονται παθητικά αυτό που τους συμβαίνει και φοβούνται ότι αν μιλήσουν για ό,τι έχει συμβεί θα υποστούν περαιτέρω τιμωρία. Νιώθουν τα ίδια ενοχές, ότι προκάλεσαν και φταίνε για αυτό που συνέβη, ενώ φυσικά δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Νιώθουν έντονη σύγχυση, άγχος, θλίψη και απομονώνονται. Στα διαλείμματα δεν παίζουν με τους άλλους συμμαθητές τους αλλά συνήθως βρίσκονται κοντά σε κάποιο δάσκαλο ή καθηγητή για να νιώθουν ασφάλεια. Έχουν την πεποίθηση ότι οι ενήλικες δεν μπορούν να τα βοηθήσουν αποτελεσματικά, και ότι αν μιλήσουν με κάποιον ενήλικα θα εισπράξουν περισσότερη βία από τους εκφοβιστές τους.

Τα παιδιά-θύτες από την άλλη, τα παιδιά δηλαδή που ασκούν τη βία και εκφοβίζουν, είναι παιδιά που έχουν και αυτά χαμηλή αυτοεκτίμηση, άσχετα αν παρουσιάζουν μια εικόνα όπου δείχνουν ατρόμητα και σίγουρα για τον εαυτό τους. Είναι ενεργητικά και υπερ-δραστήρια, επιθετικά και επιρρεπή σε παραβίαση κανόνων και αντικοινωνικές μορφές συμπεριφοράς. Επίσης, σπάνια αισθάνονται ηθικούς ενδοιασμούς ή τύψεις για τις πράξεις τους.

Θα πρέπει να επισημαίνεται ότι δεν τιμωρούμε με βία και δεν εκφοβίζουμε τα παιδιά που ασκούν εκφοβισμό γιατί έτσι ενισχύουμε τη βίαιη συμπεριφορά τους αντί να τη μειώσουμε. Επίσης, δεν θα πρέπει τα παιδιά θύτες να απομονώνονται και να περιθωριοποιούνται στο σχολικό περιβάλλον καθώς έτσι αυξάνονται οι πιθανότητες να συνεχίσουν ως αντίδραση την επιθετική-παραβατική τους συμπεριφορά. Στόχος είναι να καταλάβουν τα παιδιά αυτά τα λάθη τους και να διορθώσουν με τη βοήθεια των γονιών τους και των εκπαιδευτικών τους την ανεπιθύμητη συμπεριφορά τους. Δεν καταδικάζουμε τα ίδια τα παιδιά και το χαρακτήρα τους ή την προσωπικότητά τους αλλά τη συμπεριφορά τους.

Για την αντιμετώπιση αυτού του πολύ σοβαρού φαινομένου πρέπει να συμπράξουν γονείς και εκπαιδευτικοί. Χρειάζεται ενημέρωση των παιδιών για το πως θα αντιμετωπίζουν αυτές τις καταστάσεις, είτε είναι θύματα είτε είναι απλοί μάρτυρες σε κάποιο περιστατικό εκφοβισμού.

Γονείς και εκπαιδευτικοί θα πρέπει να είναι κοντά στα παιδιά, να έχουν αναπτύξει μια σχέση ασφάλειας και εμπιστοσύνης μαζί τους και να συζητούν πολύ με τα παιδιά. Να ενθαρρύνουμε τα παιδιά να μιλούν και να αποκαλύπτουν τα περιστατικά αυτά για να σπάσει ο κύκλος σιωπής γύρω από τη  βία. Να συμβουλεύουμε τα παιδιά να είναι ασφαλή και να ζητούν τη βοήθεια των ενηλίκων όταν τη χρειάζονται χωρίς δισταγμό.

Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να πληροφορούν τους γονείς για τις συμπεριφορές εκείνες που απαρτίζουν

το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, για τους οικογενειακούς παράγοντες που συμβάλλουν στην ανάπτυξή του, για τα προειδοποιητικά σημάδια τα οποία θα τους βοηθήσουν να εντοπίσουν τόσο το θύτη, όσο και το θύμα και για τις ενέργειες, στις οποίες πρέπει να προβούν για να το αντιμετωπίσουν Έτσι αυξάνεται η γονεϊκή επίγνωση του προβλήματος και τονίζεται η σπουδαιότητα της γονεϊκής εμπλοκής για την επιτυχία της αντιμετώπισης.

 Λαζαρίδου Μαργαρίτα, Ψυχολόγος